De paus is het hoofd van de katholieke Kerk, maar hoe moet zijn rol gezien worden in relatie tot andere Kerken? Een nieuw Vaticaans document onderzoekt die vraag en doet – soms verregaande – voorstellen tot een nieuwe kijk op de positie van de paus.

Gisteren publiceerde het Vaticaan het 130 pagina’s tellende document De bisschop van Rome: primaatschap en synodaliteit in oecumenische dialoog en antwoorden op de encycliek Ut Unum Sint. Het document bevat geen nieuwe regels of leerstellingen, maar is bedoeld om het oecumenische debat over het pauselijk primaat sinds het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) te schetsen.

Petrus als ‘rots’

Met de term ‘pauselijk primaat’ wordt bedoeld dat de paus, die ook de bisschop van Rome is, boven alle andere bisschoppen staat en het hoofd van de katholieke Kerk is. Het begrip ‘oecumene’ slaat op het groeien naar religieuze eenheid.

De katholieke Kerk stelt dat Jezus Petrus de “rots” van zijn Kerk heeft gemaakt, hem de sleutels van het Koninkrijk heeft gegeven en hem heeft aangesteld als herder van de hele kudde. De paus als opvolger van Petrus is de “eeuwige en zichtbare bron en basis van de eenheid van zowel de bisschoppen als van alle gelovigen”, zoals beschreven in een van de belangrijkste documenten van het Tweede Vaticaans Concilie, Lumen Gentium.

Werken aan eenheid

De bisschop van Rome is de vrucht van drie jaar werk. De tekst vat zo’n dertig reacties samen die in de afgelopen dertig jaar op paus Johannes Paulus II’s encycliek Ut Unum Sint verschenen zijn. Ut Unum Sint (‘Dat zij allen één mogen worden’) zegt dat de bisschop van Rome als opvolger van de apostel Petrus een “specifieke plicht” heeft om te werken aan de eenheid van de christenen.

Johannes Paulus II publiceerde die tekst over de eenheid van de christenen in 1995 en nodigde niet-katholieke kerkleiders en theologen uit om aan de hand van die encycliek de dialoog aan te gaan over het pauselijk primaat.

Suggesties

Een deel van het studiedocument is gewijd aan het identificeren van de theologische vragen rond het pauselijk primaat in de dialoog met onder meer protestantse en orthodoxe kerkleiders.

De tekst gaat daarna nog een stapje verder, door suggesties te doen voor een kijk op het pausschap die de eenheid tussen christenen zou kunnen bevorderen. Deze voorstellen zijn geformuleerd door het Vaticaanse Dicasterie voor de Bevordering van de Eenheid van de Christenen.

‘Niet meer macht dan nodig’

Het Dicasterie stelt onder meer voor om “een duidelijker onderscheid te maken tussen de verschillende verantwoordelijkheden van de paus, in het bijzonder tussen zijn ambt als hoofd van de katholieke Kerk en zijn ambt van eenheid onder alle christenen”.

Uit sommige oecumenische dialogen zou blijken dat “de macht van de bisschop van Rome niet verder zou moeten gaan dan nodig is voor de uitoefening van zijn ambt van universele eenheid”. Voor verzoening zou het bijvoorbeeld nodig zijn dat “de relatie van de bisschop van Rome tot de Oosterse Kerken en hun bisschoppen wezenlijk anders ingericht wordt” dan de manier waarop die nu is.

Pauselijke onfeilbaarheid

Een ander concreet voorstel dat het Dicasterie naar voren brengt, is “een katholieke ‘herinterpretatie’ of zelfs ‘herformulering’ van de leer van Vaticanum I”, in het bijzonder met betrekking tot de pauselijke onfeilbaarheid, oftewel het dogma dat de paus in bepaalde gevallen uitspraken kan doen die voor de hele Kerk bindend zijn.

Het Eerste Vaticaans Concilie, dat plaatsvond in 1869 en 1870 onder paus Pius IX, stelde het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid vast in de constitutie Pastor Aeternus. In een notendop betekent pauselijke onfeilbaarheid dat wanneer de paus ex cathedra spreekt – oftewel, als hij vanuit zijn rol als universele herder van de Kerk iets over het geloof of de moraal tegen de hele wereld zegt – zijn uitspraken bindend zijn en niet veranderd kunnen worden.

Sinds de vaststelling van het dogma is er maar één keer beroep op de pauselijke onfeilbaarheid gedaan. Dat gebeurde in 1950, toen paus Pius XII het dogma van de tenhemelopneming van Maria afkondigde. Het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid wordt vaak gezien als een ‘struikelsteen’ voor de oecumene.

‘Objectieve samenvatting’

Het nieuwe studiedocument wijst erop hoe in de oecumenische dialoog is beargumenteerd dat sommige leerstellingen van Vaticanum I “diep geconditioneerd waren door hun historische context”. De tekst suggereert dat “de katholieke Kerk moet zoeken naar nieuwe woorden die trouw zijn aan de oorspronkelijke intentie, maar geïntegreerd zijn in een meer gemeenschappelijk kerkbegrip en aangepast aan de huidige culturele en oecumenische context”.

Bij de presentatie van het document onderstreepte kardinaal Kurt Koch, prefect van het Dicasterie voor de Bevordering van de Eenheid van de Christenen, dat het document niet meer is dan “een objectieve samenvatting van oecumenische discussies” over het pauselijk primaat.

Het document moet volgens kardinaal Koch niet gezien worden als een samenvatting van “het hele katholieke leergezag” over het onderwerp. Ook gaf hij aan dat paus Franciscus zijn goedkeuring heeft gegeven aan de publicatie van het document, maar dat dat niet betekent dat de paus elke zin goedkeurt.